Naima yani diğer adı ile Mustafa Naim 1591 ve 1659 yılları arasında tanınmış ve Osmanlı tarihçisi olarak tanınan bir tarihçidir. 1656 Yılında Halep’te doğmuştur bu yüzden Halepli Mustafa Naim denilir. Naima hayatı ve eserleri ile beraber günümüze kadar gelmiştir. Bu değerli tarihçinin ölümü ise 1716 yılında Yunanistan’ın Patras şehrinde olmuştur.
Naima ilk olarak 1700 yıllında tarih yazarlığına atanmıştır. Döneminde önde gelen aydınlarından olmuştur ve Naima, eserleri üslup, içerik ve şiirsellik açısı bakımından Osmanlı’da diğer tarihçilerden ve geleneksel anlatımından farklı bir yazım öncüsü olmuştur. Naima, sadece tarih ile değil astronomi ve astrolojiye de ilgisi vardı. İlk Vakanüvis olan Naima bu adı kendisine halefi olan Râşit Efendi’nin ondan vakanüvis ile bahsetmesiyle başlamıştır.
Naima kişilik özellikleri olarak da dürüstlüğü, açık sözlü olması ve doğruya ulaşmak için sentezler yapmaya çalışması gibi özellikleri vardı. Naima tarihi içeriği genel hayat hikayesi olarak şu şekildedir,
- Genç yaşta İstanbul’a gitmiştir ve Baltacılar Ocağı’na yazılmıştır.
- Şârihu’l-Menârzade Ahmet Efendi’nin yazdığı müsvedde şeklinde bir tarih çalışmasının kitabının derlenme görevi Naima’ya verilmiştir. Bu kitap 1592-1659 yılları arasında yaşanan olayları anlatıyordur. Hüseyin paşa verdiği bu görevi titizlikle yerine getiren Naima görevini başarıyla tamamlamıştır ve büyük bir takdir kazanmıştır.
- Çeşitli devlet görevlerinde bulunmuştur ve sonrasında Divan-ı Hümayün katipleri arasına girmiştir. Bu sayede ilk Naima sanı kendisine verilmiştir.
- 1715 Yılında Mora seferine katılmıştır sonrasında ise Mora defter emini olarak görevlendirilmiştir.
- Eserinde devletlerinde insanlarla benzerlik gösterdiğini ve beş aşama sonrasında yıkıldığını öne sürmüştür ve Osmanlı Tarihin’ide bu görüş açısıyla değerlendirmiştir.
- Sonrasında titiz çalışması sayesinde kendini kısa sürede kanıtlamıştır ve Kalaylı Koz Ahmet Paşa’nın Divan Efendiliğine yükselmiş ve sonrasında amcasının oğlu Hüseyin Paşa’nın hizmetine girmiştir.
- Naima defter eminliği görevi için Mora’nın Patras kasabasına gitmiştir ve orada hastalanarak 61 yaşında vefat etmiştir. Orada bulunan tek cami avlusuna gömülmüştür.
Naima Eserleri
Naima eserleri günümüze kadar gelmiş yaklaşık 6 ciltten oluşan eseri ile beraber birkaç siyasi türde eserde çıkartmıştır. Bu eserler el yazması bir mecmuada tutulmaktadır. Ve yazdığı birkaç şiirde mevcuttur. Ayrıca Naima’nın Damat Hasan Paşa isteği üzerine yazdığı ve bu yazısında Edirne Olayı’nı anlatan bir risalesi vardır. Bu risale 1734 yılında Naima Tarihi eserinin sonuna eklenmiştir. Naima efendi eserleri maddeler halinde şu şekilde anlatılabilir,
- Eserinde vezirlerin, şeyhlerin ve bilginlerin yaşam öykülerini ele almıştır. Ve o zamanda olan olaylar ayaklanmalar ve savaşlar gibi meseleleri ve devlet adamlarının kişilikleri gibi detaylarını çekinmeden tüm gerçekliği ile yansıtmıştır.
- Naîmâ tarihi, vezir-i âzam Hekimoğlu Ali Paşa tarafından emir verilerek ilk olarak müteferrika matbaasında basılan ilk Osmanlı tarihi açısından değerli bir eserdir.
- Daha sonra Naima’nın Tarih’i gördüğü yoğun ilgi nedeni ile Osmanlı döneminde dört defa basılmıştır ve yayılmıştır.
- Naima’nın temel eseri Tarihi Naima’dır yani Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsati ahbâri’l-hafikayn’dır. Bu eser 1574’den başlayıp 1651 yılına kadar tamamlama süreci olmuştur.
- Bu eserinde uzun bir giriş kullanmıştır ve olaylar kronolojik olarak düzenlemişlerdir.
- Renkli tasvirleri ve romanvari anlatımı, imalı ifadeleri ve nükteli bir şekilde olayların iç yüzünü anlatmıştır.
- Olayların iç yüzünü anlatırken büyük bir titizlikle ilgi çekmiştir ve şöhretini bu şekilde kazanmıştır.
- Naima tarihi, yani muhteva itibari ile olayları kronolojik bir sıra içerisinde yazılmasına özen gösteren kurallara ve geleneğe bağlıdır.
- Eserinde yaklaşık olarak 1400 başlık vardır ve bu başlıklarda temel konular belirlenerek tasnif edilerek anlaşılması mümkün olabilir.
- Bazı başlıklar altında, vak’alar uzun uzun anlatım şekline sahipken çok yönlü değerlendirmeler şeklinde ele alınmıştır.
- Tarihi Naima eseri içerisinde bulunan yönlü kurumlar hakkında önemli detaylar bulunmaktadır.
- Eserde sadece saray merkezli haberleri ve İstanbul’u değil, taşradaki olaylar gibi ve devlet teşkilatıyla ilgili konuları da yazmıştır.
- Naima hayatı ve eserleri, bakımından geleceğe yönelik katkısı olmuştur.
- Yapıtını hazırlarken görgü tanıklarından yardım almış ve genel olarak yaşlı kesimden bilgiler edinmiştir. Bunun yanında bazı tarihçilerin yapıtlarından da yararlanmıştır özellikle İbn Haldun’un tarih felsefesinden çokça yararlanmıştır.
Tarih Naima, Osmanlı döneminde yoğun ilgi gördüğü gibi Cumhuriyet döneminde de çok okunan ve kullanılan bir eser olmuştur. Herkesin diline hitap ettiği için herkes tarafından anlaşılabiliyor olması Naima eserini özel kılmıştır.
Naima’nın eserini en sık kullananlardan biride Ahmet Refik’tir. Türkiye’de şu an da birçok kütüphanede nüshası bulunmaktadır fakat tam anlamıyla doğru olduğu söylenmemektedir.
Zuhari Danışman bu eseri sadeleştirerek Latin harflerine çevirmiştir ve Naima tarihi üzerinde çalışmalar yapmıştır.
- Bunlardan ilk çıkanı Lewis V. Thomas’ın doktora tezi olmuştur. Thomas’ın bu çalışmaları ile beraber Naima hayatı ve eserleri ile ilgili bilinmeyenler aydınlanmıştır. Bu tezin yayılması ise editör olan N. İtzkowits sayesinde olmuştur.
- İkinci önemli çalışma olan Türk Zeki Aslantürk sayesinde olmuştur. Osmanlı Toplum Yapısı adlı sosyolojik çalışmasında Naima Tarihi’nin giriş kısmındaki değerlendirmelere dayanmaktadır.
- Ayrıca Türk Tarih Kurumu tarafından 2014 yılında basılmış olan Mehmet İpşirli tarafından çalışılan Tarih Naima 6 cilt şeklinde bu eser düzenlenmiştir. Ayrıca bu cildin sonunda Naima tarihi okuma lügati ile beraber ciltler daha anlaşılır olmuştur.