Yusuf Has Hacib Hayatı ve Eserleri

Yusuf Has Hacib Karahanlı Devleti döneminde yaşamış önemli bir şair ve devlet adamıdır. Doğu Türkistan’ın Balasagun kentinde M.S 1017-1019 yılları arasında dünyaya geldiği kaynaklarda geçmektedir.  Yusuf Has Hacib hayatı ve eserleri günümüz açısından büyük bir öneme sahiptir. Şair, Müslüman bir ailenin mensubu olduğu ileri sürülmektedir. Yazar Balasagun’ da tahsil ve terbiye görmüştür.

‘Has Hacib’ unvanı kendisine verilmeden önce Balasagunlu Yusuf olarak tanınmıştır. Kendisine ait tam bir biyografi henüz oluşturulmamıştır. Kendisini çok iyi yetiştirmiş bir şairdir. Arapça ve Farsça öğrenmiştir. Astronomi öğrenmek isteyenlerin önce hesap ve geometri öğrenmesi gerektiğini ifade etmiştir. Ellili yaşlarında manzum eser olarak on sekiz aylık bir süre içinde Kutadgu Bilig adlı eserini yazmıştır. Dönemin hükümdarı olan Tabgaç Buğra Hana sunulan bir eserdir.  1077 yılında Kaşgar kentinde vefat etmiştir. Türbesi de bu kentte bulunmaktadır.

İlk Siyasetname Kutadgu Bilig

Türk Eğitim Tarihi açısından büyük bir öneme sahip bir eserdir. Edebi olarak temel bir eserdir. Eser 6645 beyitten oluşmaktadır. Allah’a hamd, Peygamberimize ve Dört Halifesine teşekkür kısmı eserin girişini oluşturmaktadır. Kutadgu Bilig, Türk edebiyatındaki ilk siyasetname özelliğini taşımaktadır. Eser aynı zamanda ilk nazım şekli olan mesnevi tarzında yazılmıştır. Bu eserde şair adını yalnızca bir kez kullanmıştır.

Eserin son kısmında kendi kendine nasihat şeklinde şair adını kullanmıştır. Türk kültünün adalet ve kanunlarını aydınlığa kavuşturmak açısından eser önemli bir konuma sahiptir. 1825 senesinden itibaren üzerinde en fazla çalışma ve araştırma yapılan eserdir. Kitaba okuyana mutluluk vermesi ve doğru yola yönlendirmesi açısından şair Kutadgu Bilig adını vermiştir.

Şekil ve Anlatım Yönünden Kutadgu Bilig

Eser Türkçe olarak kaleme alınmasına karşın Fars edebiyatına ait olan aruz vezni kullanılmıştır. Bu durum eserin şekil yönünden de birçok dil ile harmanlandığını ortaya koymaktadır. Şekil  hem de içerik yönünden ilklerin eseri tanımını da kullanabiliriz. Türklerin İslamiyet’e geçişinden de eser şekil yönünden etkilenmiştir. Eserin birçok nüshası bulunmaktadır. Esere ait en önemli nüshalar,

• Herat Nüshası
• Fegana Nüshası
• Mısır Nüshası

Eserin İçeriğinin Dönem ile Bağlantısı

Eser içerisinde bazı hakanlar bazı kavramlarla simgelenmiştir. Bu hakanlar yönetici konumundadır. Bu kişiler eserde sembolleştirilerek aktarılmıştır. Kün Togdı adlı hükümdar adalet ve kanununu eserde temsil etmektedir. Ay Toldu adlı vezir saadet ve mutluluğu temsil etmektedir. Ögdilmiş adlı vezirin oğlu akıl ve ilimi temsil etmektedir. Odgurmuş ise vezirin akrabasıdır ve kanaat ile sonucu eserde temsil etmektedir.

Kutadgu Bilig münazara şeklinde beyan edilen ir eserdir. Bu dört karakter eserde temsil edilerek ana fikir aktarılmıştır. Dönem içerisinde var olan önemli kişiler üzerinden eser ortaya koyulmuştur. Siyasetname özelliği taşımasına bu durumun önemli bir katkısı olmuştur.

Yusuf Has Hacib ve Türk Düşünce Tarihi

Eser birçok konuyu içermektedir. Şehirleri betimleyen coğrafya, din alimlerinin vaazlarını içeren, felsefe konularını da barındıran bir nasihat kitabıdır. Karanhanlılar dönemde yaşamış Türk ve İslam aydınlarının genel kültürlerini de içerisinde barındırmaktadır. Sanat bakımından Yusuf Has Hacib kendisine özel bazı zevk ve görüşlerini eserine yansıtmıştır. Gümüz açısından bakıldığında bile eserin kendine has bir özgünlüğünün olduğunu görmekteyiz.

Şairin çokça doğaya ait tasvirlere yer vermesi esere canlılık katmıştır. Eserdeki hâkim fikirler vecizelerle desteklenmiştir. Deyim özelliği gösteren vecizelere şair sıkça başvurmuştur. Dönemin büyükleri ve hatırı sayılan kişiler Kutadgu Bilig içerisinde; Elçi, Yağma, Ötüken Bey’i ve Türk Hanı şeklinde geçmektedir. Eserin önemi ve yol göstericiliği günümüz dünyasında da halen geçerliliğini korumaktadır.

Türk dili ve edebiyatı bölümlerinde eserden çoğu kez ders kaynağı olarak yararlanılmaktadır. Edebiyat tarihinin yanı sıra eser siyasetname özelliğinden dolayı yöneticilere de tarih boyunca yol göstermiştir. Karahanlılar dönemine bakıldığında dönem içerisinde öne çıkan bir eser olduğu göze çarpmaktadır.  Eser orta Türkçe ile kaleme alındığından dolayı Türk diline de katkı sunmaktadır.

Hakaniye lehçesi kullanılarak eser kaleme alınmıştır. Aruz vezni ile birlikte Kutadgu Bilig kaleme alınmıştır. Didaktik ve alegorik özellikler taşımaktadır. Eserin öğretici olması insanlara yol gösterici olmuştur. Tüm bölümlerinde olmasa dahi ansiklopedik bilgileri de eser içerisinde barındırmaktadır. İslamiyet’i Türklerin kabulünün ardından kaleme alınan ilk yazılı eser özelliğini taşımaktadır.

Yusuf Has Hacib ve Karahanlılar Dönemi

Türk Eğitim Tarihi açısından bakıldığında eserin oraya çıkış dönemi eser hakkında önemli ipuçları vermektedir. Kaşgar kenti, Karahanlı Devletinin merkezi ve Türklerinde varlığının yaşatıldığı bir yerdir. Türk unvan rütbelerine bu kentte çokça yer verilmiştir. Şairlere dönem içerisinde büyük önem verilmektedir. Dönem içerisinde mâni, masal ve hikmet gibi halk edebiyatına ait türlere rastlanılmaktadır.  

Yusuf Has Hacib hayatı ve eserleri incelendiğinde ise Türk folklorunun unsurlarına yer verildiğini görmekteyiz. Eser Türk tarihinin de saklanmasında büyük rol oynamaktadır. 11. Yüzyıla baktığımızda yükselme çağı olarak geçtiğini görmekteyiz. Eserin çağın yükselmesindeki katkısı yadsınamaz. Dönem içerisinde siyasi, askeri ve kültürel açıdan önemli gelişmeler olmuştur. Bu gelişmelerin Türk düşünce tarihine de katkısı olduğunu görmekteyiz.

Dönem hem Türkler açısından hem de ilk eserlerin ortaya çıkışından dolayı Türk tarihinde yer edinmiştir. Türk edebiyatının ilkleri dönemi olarak da nitelendirilebilir. Türk dilinin farklı bir lehçesi olan Hakaniye lehçesini eser tanıtmaktadır.